สำนวนไทยมีจำนวนมากมายและมีที่มาที่หลากหลายประการดังนี้
1. มีที่มาจากธรรมชาติ เป็นสำนวนที่เทียบเคียงมาจากสิ่งที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ ดังตัวอย่าง
สำนวน |
ที่มา |
ความหมาย |
กาฝาก |
ต้นไม้ที่เกาะเบียดเบียนอาศัยอาหารจากต้นใหญ่ เลี้ยงตัว |
แฝงกินอยู่กับผู้อื่นโดยไม่ได้ทำประโยชน ์อะไรให้ |
ก่อหวอด |
การวางไข่ของปลา ปลาจะพ่นน้ำเป็นฟองเรียกว่า หวอด เพื่อให้ไข่ปลาอาศัยจน เป็นลูกปลา |
เริ่มจับกลุ่มเพื่อนทำการ อย่างใดอย่าง หนึ่ง |
เข้าไต้เข้าไฟ |
เวลาใกล้ค่ำต้องจุดไต้ ให้แสงสว่าง |
เวลาพลบค่ำ |
คืบก็ทะเล ศอกก็ทะเล |
แสดงถึงความน่ากลัวของทะเล |
สอนให้อย่าประมาทเพราะทะเล มีอันตราย ทุกเมื่อ |
ต้นไม้ตายเพราะลูก |
ธรรมชาติของต้นไม้บางชนิดเมื่อออกผลแล้วจะตาย |
พ่อแม่ยอมเสียสละแม้ชีวิต เพื่อลูก |
คลื่นกระทบฝั่ง |
ทะเลมีคลื่นวิ่งเข้าหาฝั่งตลอดเวลา |
เรื่องราวที่ครึกโครมขึ้นแล้วกลับเงียบ หายไป |
2. ที่มาจากวัฒนธรรมการดำรงชีวิต เช่น ปัจจัยสี่ อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย พาหนะ เป็นต้น ดังตัวอย่าง
สำนวน |
ที่มา |
ความหมาย |
ก้นหม้อไม่ทันดำ |
การหุงข้าวกว่าก้นหม้อจะติดเขม่าดำกินเวลานาน |
เลิกกันง่าย |
ชุบมือเปิบ |
การกินข้าวด้วยมือ ก่อนจะกิน อาหารจะเอา มือลงชุบน้ำ เพื่อล้างมือให้สะอาด และไม่ให้ข้าว ติดมือ |
คนที่ไม่ช่วยทำพอถึงเวลา มารับประทาน คนที่ฉวยประโยชน์จากคนอื่น โดยไม่ลงทุน ลงแรง |
นุ่งเจียมห่มเจียม |
การแต่งกาย |
แต่งตัวพอสมกับฐานะ |
จุดไต้ตำตอ |
เวลาพลบค่ำจะจุดไต้เป็นเครื่องตามไฟ |
พูดหรือทำสิ่งใดกับเจ้าของเรื่อง โดยผู้นั้น ไม่รู้ตัว |
บ้านเมืองมีขื่อมีแป |
เรือนต้องมีขื่อสำหรับยึดหัวเสาเรือนตามขวาง ส่วนแปเป็นไม้ยึดหัวเสาตามยาว |
บ้านเมืองมีกฎหมายคุ้มครอง |
ติเรือทั้งโกลน |
การทำเรือสมัยโบราณ จะเหลาซุงทั้งต้นให้ เป็นรูปร่างก่อน เรียกว่า โกลน |
ตำหนิสิ่งที่ยังทำไม่เสร็จ |
3. ที่มาจากวัฒนธรรมทางสังคม เช่น การทำมาหากิน การกระทำ ประเพณี การละเล่น การศึกษา การเมืองการปกครอง เป็นต้น ดังตัวอย่าง
สำนวน |
ที่มา |
ความหมาย |
ไกลปืนเที่ยง |
ในรัชกาลที่ 5 เริ่มยิงปืนใหญ่เวลา 12.00 นาฬิกาในพระนคร ให้ได้รู้กันว่าเป็นเวลาเที่ยง |
คนที่อยู่ไกลออกไป คนบ้านนอก |
ทำนาบนหลังคน |
อาชีพการทำนา |
การแสวงหาผลประโยชน์ ใส่ตนโดยขูดรีดผู้อื่น |
ฝังรก ฝังราก |
การทำขวัญทารกที่เกิดได้สามวัน เอารกกับ มะพร้าว |
ตั้งถิ่นฐานประจำ |
คนตายขายคนเป็น |
การจัดงานศพ |
การจัดงานศพใหญ่โตทั้ง ๆ ที่ลูกหลานยากจน ต้องไปกู้เงินมาทำศพ หลังงานศพ ต้องใช้หนี้ ได้รับ
ความลำบาก |
ไม่ดูตาม้าตาเรือ |
การเล่นหมากรุก |
ไม่พิจารณาให้รอบคอบ |
ความรู้ท่วมหัว เอาตัวไม่รอด |
การศึกษา |
มีความรู้มากแต่ไม่รู้จักใช้ให้เป็นประโยชน์ |
4. ที่มาจากวัฒนธรรมทางจิตใจ เช่นทางศาสนาและความเชื่อ ดังตัวอย่าง
สำนวน |
ที่มา |
ความหมาย |
กรวดน้ำคว่ำขัน |
เวลาไปทำบุญแล้วกรวดน้ำอุทิศ ส่วนกุศล |
ตัดขาดไม่ขอเกี่ยวข้องด้วย |
ผีซ้ำด้ำพลอย |
การนับถือผีบรรพบุรุษ |
ถูกซ้ำเติมเมื่อพลาดพลั้งลงหรือ
เมื่อคราวเคราะห์ร้าย |
ปิดทองหลังพระ |
ทำเนียมการปิดทองคำเปลว
ที่พระพุทธรูป |
ทำความดีแต่ไม่ได้รับการ
ยกย่องเพราะไม่มีใครเห็นคุณค่า |
ขนทรายเข้าวัด |
การทำบุญก่อพระเจดีย์ทราย
ที่วัด |
การหาประโยชน์ให้ส่วนรวม |
บุญทำกรรมแต่ง |
การทำบุญ สร้างกรรม |
บุญหรือบาปที่ทำไว้ในชาติก่อนเป็นเหตุให้รูปร่าง หน้าตาหรือวิถีชีวิตของคนเราในชาตินี้ สวยงาม ดี ชั่ว |
5.ที่มาจากวัฒนธรรมทางศิลปะ เช่น การแสดง ดนตรี เป็นต้น ดังตัวอย่าง
สำนวน |
ที่มา |
ความหมาย |
ประสมโรง |
การตั้งคณะละครโดยเอาตัวละครจากที่ต่าง ๆ มารวมกันเป็นโรง |
พลอยเข้าร่วมเป็นพวกด้วย |
ชักใย |
การเล่นหุ่นและหนังตะลุง |
บงการอยู่เบื้องหลัง |
นอกจอ |
การเล่นหนังใหญ่ |
ดีแต่เก่งอยู่ข้างนอก |
คลุกคลีตีโมง |
การเล่นดนตรีปี่พาทย์ |
คลุกคลีพัวพันอย่างใกล้ชิดตลอดเวลา |
โจ๋งครึ่ม |
สำเนียงการตีตะโพน |
การกระทำสิ่งใดอย่างเปิดเผย |
6.ที่มาจากวัฒนธรรมทางภาษา วรรณคดี ตำนาน นิทาน ประวัติศาสตร์ เป็นต้น ดังตัวอย่าง
สำนวน |
ที่มา |
ความหมาย |
งอมพระราม |
เรื่อง รามเกียรติ์ พระรามต้องผจญกับความทุกข์ยาก ลำบากต่าง ๆ นานา มากมาย |
มีความทุกข์ลำบากเต็มที่ |
ชักแม่น้ำทั้งห้า |
เรื่องมหาเวสสันดรชาดก ชูชกกล่าวขอสองกุมาร ต่อพระเวสสันดร |
พูดจาหว่านล้อมยกยอบุญคุณ
เพื่อขอสิ่งที่ประสงค์ |
เนื้อถ้อยกระทงความ |
การใช้ภาษา |
เนื้อความที่แยกแยะออก เป็นข้อ ๆ อย่างชัดเจนแจ่มแจ้ง |
ที่เท่าแมวดิ้นตาย |
นิทานเรื่องศรีธนญชัย ที่ขอพระราชทานที่เท่า แมวดิ้นตาย โดยเอาแมวมาผูกและ ใช้ไม้ตีแมวให้วิ่ง ไปมาจนแมวตาย ทำให้ได้ที่ดินจำนวนมาก |
มีที่ดินที่เนื้อที่น้อยเพียง ตัวแมว ดิ้นตาย |
ปล่อยม้าอุปการ |
เรื่องรามเกียรติ์ พระรามทำพิธีปล่อยม้าอุปการ แล้วให้ หนุมานตามไป ผู้ใดบังอาจจับม้าขี่ ก็จะถูกปราบ |
การกระทำที่ใช้คนออกไปเที่ยว พาลหาเรื่องหรือทำให้เกิดเรื่อง ขึ้นเพื่อ ประโยชน์ตนเอง |
ที่มา: http://www.ipesp.ac.th/learning/thai/Objectives.html |